Zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego.

Zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego jest znacznie bardziej skomplikowane niż zniesienie współwłasności nieruchomości budynkowych, mieszkaniowych i innych.  Ma to uzasadnienie faktem ochrony gospodarstwa rolnego i jego istoty związanej z gospodarowaniem i produkcją roślinną, zatrudnieniem rodziny. W tym względzie ochrona gospodarstwa rolnego jako całości ma istotne znaczenie, co powoduje, że zniesienie współwłasności gospodarstw rolnych jest ograniczone przepisami szczególnymi.

Samo pojęcie gospodarstwa rolnego budzi wątpliwości, nie ma bowiem precyzyjnej definicji kodeksowej, która określałaby jaki czynnik dla oceny czy mamy do czynienia z gospodarstwem rolnym jest determinujący. Każdorazowo w sprawie ustalenia wymaga czy definiując gospodarstwo chodzi o czynnik funkcjonalno-organizacyjny, gdzie gospodarstwo rolne jest pewną zorganizowaną całością gospodarczą, której podstawowym składnikiem jest grunt rolny czy też chodzi o nieruchomości wchodzące w skład tego gospodarstwa.

Jak stwierdził Trybunał Konstytucyjny: „gospodarstwo rodzinne powinno stanowić efektywną formę gospodarowania pozwalającą prowadzić produkcję rolną w celu nie tylko zapewnienia godziwego utrzymania rodzinom rolniczym, ale także najpełniejszego zaspokojenia potrzeb społeczeństwa. Tylko bowiem tak prowadzone gospodarstwo będzie stanowić podstawę ustroju rolnego państwa[1]”

Zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego przy braku zgody.

Brak woli do zniesienia współwłasności w ogóle, lub brak zgody w ustaleniu warunków zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego powoduje konieczność wystąpienia na drogę postępowania sądowego. Każdy bowiem ze współwłaścicieli na podstawie art. 210 §1 kc może żądać zniesienia współwłasności. Należy zaznaczyć, iż w postępowaniu sądowym, którego przedmiotem jest zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego, konieczne jest zastosowanie przepisów kodeksu cywilnego odnoszących się do zagadnień związanych ze współwłasnością gospodarstw rolnych tj. art. 213 i nast. kc. Przepisy te bowiem wskazują odmienne dyrektywy, którymi powinien kierować się sąd w trakcie likwidacji stosunku współwłasności.

Sądowe zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego.

Sądowe zniesienie współwłasności zakończy istniejącą współwłasność. Zainicjowanie postępowania sądowego właściwym wnioskiem zakończy istniejący spór.

Zgodnie z art. 214 kc. „w razie braku zgody wszystkich współwłaścicieli, sąd przyzna gospodarstwo rolne temu z nich, który je prowadzi lub stale w nim pracuje, chyba że interes społeczno-gospodarczy przemawia za wyborem innego współwłaściciela”.

Jeżeli warunki wskazane w powołanym przepisie spełnia kilku albo żaden ze współwłaścicieli, sąd przyzna gospodarstwo temu z nich, który daje najlepszą gwarancję jego należytego prowadzenia. Najlepszą gwarancję prowadzenia gospodarstwa stanowi najczęściej wyraz długotrwałego prowadzenia gospodarstwa przez jednego ze współwłaścicieli. Nie bez znaczenia pozostaje również wydajność pracy w przestrzeni rolniczej. Jeżeli natomiast żaden ze współwłaścicieli nie prowadzi lub nie prowadził gospodarstwa rolnego, bo np. prowadzone ono było przez rodziców czy rodzinę, wówczas w postępowaniu powinien wykazać dlaczego właśnie on, spośród wszystkich współwłaścicieli daje najlepszą gwarancję prowadzenia gospodarstwa rolnego. Wskazać dodatkowo należy, że orzecznictwo sądowe wypracowało cechy osoby, który dawać ma najlepszą gwarancję prowadzenia gospodarstwa rolnego. Poza chociażby uprawnieniami i kwalifikacjami wymaganymi do prowadzenia gospodarstwa sąd powinien każdorazowo ocenić cechy oraz sytuację rodzinną i majątkową potencjalnego kandydata.

Zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego przez podział.

Podział gospodarstwa rolnego w celu zniesienia współwłasności jest projektowany wówczas, gdy inne sposoby zniesienia współwłasności nie będą możliwe. Ograniczenie dokonania podziału gospodarstwa rolnego w naturze jest uwarunkowane ochroną gospodarstwa rolnego- jednostki produkcyjnej jako całości. Uzasadnione jest rozpatrywanie problematyki podziału gospodarstwa rolnego w odniesieniu do zorganizowanej całości gospodarczej zdolnej do osiągania określonych celów.

Podział fizyczny gospodarstwa rolnego w celu zniesienia współwłasności powinien uwzględniać przepisy ustawy oraz zasady prawidłowej gospodarki rolnej.

Zawsze gdzie mowa jest o podziale gospodarstwa rolnego w naturze między współwłaścicieli sąd obowiązany jest wykorzystać opinię biegłego odpowiedniej specjalności aby ustalić dopuszczalność i racjonalność takiego podziału. Polskie prawo przyjęło rygorystyczne reguły w celu zapewnienia stabilnej, prawidłowej gospodarki rolnej. Dlatego, jak wskazuje Sąd najwyższy w postanowieniu z dnia 5 listopada 202r.:” Za prawidłową należy przyjąć tylko taką wykładnię art. 619 § 2 k.p.c., zgodnie z którą zasięgnięcie opinii biegłych jest obligatoryjne nie tylko co do formy podziału, ale także co do samej dopuszczalności podziału gospodarstwa rolnego. Ma to związek z zasadą prawidłowej gospodarki rolnej, dla której przeszkodą, wymagającą posiadania wiedzy specjalistycznej (art. 278 § 1 k.p.c.), może być sam podział jako taki (art. 213 k.c.), jak również sposób podziału nieuwzględniający wszystkich okoliczności (art. 623 k.p.c.), do których należy zaliczyć m.in. usytuowanie gruntów rolnych w stosunku do budynków mieszkalnych i gospodarczych, jak również poszczególnych, odrębnie położonych gruntów względem siebie, dogodność dojazdu, planowany sposób wykorzystania gruntów rolnych, techniczne możliwości faktycznego prowadzenia gospodarstwa rolnego oraz dotychczasowe zaangażowanie w jego prowadzenie przy uwzględnieniu priorytetowego traktowania współwłaściciela, który dotychczas nim się zajmował (art. 214 § 1 i 2 k.c.). Okoliczność, że gospodarstwo rolne składa się z kilku wydzielonych ewidencyjnie działek oraz że dla różnych części gospodarstwa powadzone są odrębne księgi wieczyste niewątpliwie, sprzyja technice podziału, jednakże nie ma istotnego znaczenia do oceny, czy wydzielone, przy zastosowaniu tego kryterium, gospodarstwa gwarantują racjonalne prowadzenie każdego z nich i nie może przesądzać o zaniechaniu korzystania przez sąd z opinii biegłych[2]”.

Podział gospodarstwa rolnego niemożliwy.

Jeżeli podział gospodarstwa rolnego nie jest  możliwy ze względu na ocenę biegłego sądowego wskazującą sprzeczność z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, wówczas Sąd będzie dokonywał oceny co do przyznania gospodarstwa rolnego jednemu ze współwłaścicieli. Na pierwszy plan, przy dokonaniu wyboru współwłaściciela, któremu miałoby być gospodarstwo przyznane, wysuwa się ten ze współwłaścicieli, który stale w gospodarstwie pracuje, prowadzi je i stanowi on jego centrum interesów życiowych.

Rękojmia należytego prowadzenia gospodarstwa rolnego.

Rękojmia należytego prowadzenia gospodarstwa rolnego nie znajduje definicji, jednakże w oparciu o wydane dotąd orzecznictwo sądowe przyjąć można cechy tej instytucji. Rękojmia jest gwarancją należytego wykorzystywania gospodarstwa rolnego, która ma na celu wzmocnić wiarygodność osoby, której gospodarstwo zostanie przyznane.

Jeżeli warunki do przyznania gospodarstwa rolnego spełnia więcej współwłaścicieli niż jeden, wówczas sąd będzie brał pod uwagę przesłankę – gwarancję należytego prowadzenia gospodarstwa rolnego. Jest to przesłanka ocenna. W okolicznościach konkretnej sprawy, dokonanie oceny, który ze współwłaścicieli będzie dawał najlepszą gwarancję- konkretne cechy i fakty będą brane pod uwagę do oceny sądowej.  Należy przedstawić sądowi wszystkie okoliczności będące papierkiem lakmusowym i wyraźnym dowodem na potwierdzenie sformułowań wskazanych w stanowisku procesowym uczestnika postępowania.

Obniżenie spłat współwłaściciela.

Sąd nie ma obowiązku obniżenia kwoty spłaty współwłaściciela. Jednakże w związku z prowadzeniem gospodarstwa rolnego, na wniosek współwłaściciela Sąd może dokonać obniżenia kwoty spłaty- jeśli jego wielkość, stan, wysokość uzyskiwanych dochodów z produkcji rolnej może spowodować znaczne zmniejszenie potencjału gospodarstwa rolnego. Jeżeli Sąd podejmie decyzję o zmniejszeniu spłaty współwłaściciela to obniżenie to obniżenie to powinno mieć wymiar racjonalny, nie nadmierny.

Sąd Najwyższy wskazał przesłanki obniżenia wysokości spłat współwłaściciela w Postanowieniu z dnia 10.01.2013r. precyzując, iż:

„1. Beneficjentem swoistego przywileju z art. 216 § 2 k.c. obniżenia wysokości spłaty przy zniesieniu współwłasności można być jedynie wtedy, gdy wykaże się, że spłata pełnej wartości udziału zagraża prawidłowemu prowadzeniu gospodarstwa rolnego. Taki stan rzeczy będzie miał miejsce wówczas, gdy przedmiotem podziału jest gospodarstwo rolne, które ma przynajmniej potencjalną możliwość służenia produkcji rolnej oraz, z którego dochodów współwłaściciel, któremu zostało ono przyznane na własność, będzie dokonywał dopłat lub spłat na rzecz jego byłych współwłaścicieli.

2. Zastosowanie art. 216 § 2 k.c. musi uwzględniać wyważenie interesów zarówno współwłaściciela gospodarstwa rolnego zobowiązanego do dopłat lub spłat, jak również współwłaścicieli uprawnionych do tych świadczeń.

3.Zabezpieczenie spłaty w razie zniesienia współwłasności może nastąpić „w razie potrzeby”. Dotyczy to w szczególności sytuacji, gdy wysokość zasądzonej spłaty pozostaje w znacznej dysproporcji w stosunku do dochodów uzyskiwanych przez współwłaściciela zobowiązanego do spłaty oraz do posiadanego przez niego majątku[3]”.

[1] Wyrok Trybunału Konstytuyjnego z dnia 31 stycznia 2001r. ( sygn. P4/99).

[2] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada 2020r., sygn.akt II CSK 14/19

[3] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 2013 r. IV CSK 677/12.